Jean-Marie Straub (1933-2022)

Art Cinema OFFoff brengt samen met Courtisane hulde aan Jean-Marie Straub, die eind vorig jaar overleed kort voor hij 90 jaar zou worden. Wij doen dit op de verjaardag van Danièle Huillet. Het echtpaar was een halve eeuw lang onafscheidelijk en deelde leven en werk tot Huillets dood in 2006. Straub realiseerde daarna in haar geest nog meer dan twintig kortfilms.

Het oeuvre van Straub en Huillet is een van de meest inventieve, genereuze en compromisloze van de moderne cinema. Hun uitgebreide filmografie, een sensuele cinema van het oog en het oor, is even rijk als de vele teksten die vaak als basis dienden voor hun films: muziek van Bach en Schoenberg, schilderijen van Cézanne, geschriften van Brecht, Hölderlin, Duras, Kafka, Pavese en Vittorini. Met elk van hun films, steevast met een intense nauwgezetheid gemaakt, vinden ze de cinema opnieuw uit als iets dat nog altijd verrassend en noodzakelijk is. Hun cinema is er een van uiterste concentratie, de maalstroom van de wereld vattend in elk deeltje materie. Het zintuigelijke en het verstandelijke kunnen niet gescheiden worden, dat is wat ze geleerd hebben van Friedrich Hölderlin: de droom van de toekomstige gemeenschap ligt niet besloten in wetten en regeringen, maar in tekens van leven en vormen van natuur. De literaire teksten zijn niet belangrijker dan de mensen die ze reciteren, de ruimte waarin ze zich bevinden of de beweging van licht en kleur die erdoor glinstert. Wat er uiteindelijk toe doet is de voelbare intensiteit die er altijd is, altijd in het heden, als bevestiging van de blijvende capaciteit voor de constructie van een nieuwe gemeenschappelijke wereld: een sensus communis.


Nieuwe 35mm-prints met Engelse ondertitels van Miguel Abreu Gallery in New York. In samenwerking met Courtisane

Twee jaar na Der Tod des Empedokles grijpen Huillet en Straub terug naar Friedrich Hölderlins onafgewerkte, laat-18de-eeuwse drama. Ze filmden in het verblindende zonlicht aan de voet van de Etna, daar waar de Griekse filosoof Empedokles zich volgens de legende in het vulkanische vuur wierp om zijn onsterfelijkheid te bewijzen. We treffen hem aan, al ver verwijderd van de mensen en de politiek van de stad, debatterend met zijn trouwe leerling Pausanias en zijn vroegere leermeester Manes. De overgebleven personages lopen over de zwarte as als geesten van een andere wereld. Het is een tekst van afscheid en herinnering. Aan het einde van de film neemt een vreemde vrouw – Huillet zelf – hun plaats in. Zittend op een heuvel roept zij “de levende geest” op, wenst “vloed na de droogte” en wendt dan plots haar hoofd naar een andere, nieuwe plek of toekomst buiten beeld en vraagt: “Neue Welt?” Op dat moment valt ook Hölderlins fragment stil.

“Als student aan de Universiteit van Nancy kregen we een stencil met de titel La Paix / Der Frieden van Hölderlin. Toen Danièle en ik elkaar daar in 1954 ontmoetten, liep ik rond met dit gedicht in mijn zak. Ze kende geen Duits en vroeg me het voor haar te vertalen. Maar er was een andere tekst van Hölderlin die me diep had geraakt en die ik goed kende: een soort schets, een fragment van het koor aan het einde van de eerste akte, dat Danièle aan het slot van Schwarze Sünde zegt.”

“Bovenal was er het verlangen om een topografie te herontdekken. Het is een zeer harde plek, zonder bomen, zonder schaduw. Het is veel moeilijker om de tekst zo in de zon te zeggen. Het is een constante strijd met de zon. Voor de eerste en waarschijnlijk de laatste keer wilden we teruggaan met dezelfde acteurs, zoals Ozu altijd zijn oude acteur gebruikte… We keerden terug naar die plek zoals John Ford terugging naar Monument Valley. In Der Tod Des Empedokles is er geen vallei tussen het gezichtspunt en de berg; in Schwarze Sünde is er een enorme vallei, je ziet het, je voelt het. In de eerste film is er een landschappelijk idee, een theatrale scène, hier is het iets anders. Laten we bescheiden zeggen dat het hier meer wegheeft van Blind Husbands, de enige film van Erich von Stroheim die door hem werd gemonteerd en die van begin tot eind van hem is. De ene is meer een theaterfilm en de andere meer een film-film.” (Jean-Marie Straub, Cahiers du cinéma, 1989)

De eerste film van Jean-Marie Straub zonder Danièle en een liefdesgedicht aan haar. Straub koos opnieuw voor een dialoog uit Gesprekken met Leuco, de bundel van Cesare Pavese die ook aan de basis lag van Dalla Nube alla Resistenza (1979) en Quei Loro Incontri (2006) toen ze nog samen waren. Pavese’s meest persoonlijke dialoog legt de pijnlijke kloof bloot tussen een sterveling, Endymion, en de vrouw van wie hij houdt, de godin Artemis.

Straub filmt Endymion die het verhaal doet van zijn ontmoeting met Artemis tegen een vreemde op de hellingen van het bos van Buti, het Toscaanse dorp waar hij en Huillet sinds Sicilia! (1999) al hun Italiaanse films opnamen met een groep niet-professionele acteurs van het plaatselijke Teatro Comunale. Als een soort grafmonument begint de film met een vier minuten durend zwart scherm, begeleid door het laatste deel van Gustav Mahlers Abschied uit Das Lied von der Erde. Dit stuk vindt aan het eind een echo in Heinrich Schütz’ zeventiende-eeuwse Klagelied – twee treurzangen voor de jonge dochter en de overleden vrouw van de respectievelijke componisten, die hier optreden als een versluierde boodschap van degene die achterblijft aan degene die in hem blijft.

De film rijst dus op uit een gezang in het donker om uiteindelijk in het woud te verdwijnen met het gefluister van de wind na een korte ronde van de camera door het bos – nu leeg en verstomd, maar bewoond door de levende herinnering aan Huillet. “De natuur bezit tien miljoen keer de verbeelding van de meest vindingrijke kunstenaar.” (Jean-Marie Straub)

Een verrassend en persoonlijk antwoord van Jean-Marie Straub op een opdracht van het Centre Pompidou. We zien hem en zijn tweede partner Barbara Ulrich in hun huis in Rolle, Zwitserland. Het is een van Straubs eenvoudigste films: vier shots, kleine observaties van de wereld – een kat, een zonnestraal, een boot die op de achtergrond voorbij vaart …